خاکریزهای کاغذی

متن زیر، سخنرانی بنده در نشست کتابخوان ویژه معرفی آثار مهدی آذریزدی است که در تیرماه 95 در یزد برگزار شد.

در این متن، مجموعه هشت جلدی قصه های خوب برای بچه های خوب اثر مشهور مهدی آذریزدی را معرفی کرده ام.

حاصل عمر مرحوم مهدی آذریزدی نزدیک به 40 عنوان کتاب است که مشهورترین و به نوعی گل سرسبد آنها، مجموعه 8 جلدی «قصه های خوب برای بچه های خوب» به حساب می‌آید.

قصد ندارم در این مدت محدود درباره خود آذریزدی صحبت کنم و قرار است به معرفی کتاب‌های ایشان بپردازم، اما یک مقدمه کوتاه عرض کنم و آن اینکه آذریزدی «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» را در چه روزگاری نوشت؟

دهه 30 هنوز فعالیت آن‌چنانی در حوزه ادبیات و کتاب کودک و نوجوان در کشور ما انجام نشده بود. جایی خواندم که مجموع کتاب‌های فارسی کودک دهه 30، حدود 17 کتاب بوده و کتاب‌های ترجمه‌ای هم چیزی حدود 200 عنوان. لذا آثار بازنویسی شده آذریزدی را می‌توان جزء جوانه‌های ادبیات کودک و نوجوان کشورمان محسوب کرد که می‌بینیم که مورد توجه یونسکو هم قرار می‌گیرد و به خاطر این کتاب‌ها  آذریزدی را تقدیر می‌کنند. اتفاقاً راز و رمز اینکه رهبر معظم انقلاب بخشی از تربیت فرزندان خود را مدیون مرحوم آذریزدی می‌دانند، همین مساله است.

اما بپردازیم به مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب» که مجموعه ای 8 جلدی است و بین سال های 1335 تا دهه 60 نوشته شده است.

ادبیات کودک و نوجوان به چند دسته کلی قابل تقسیم است: آموزشی، تعلیمی، سرگرمی

مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب» به نظر من جزء ادبیات تعلیمی است. ادبیات تعلیمی چیست؟ ادبیات تعلیمی در معنای عام به آثاری گفته می‌شود که موضوع آن مسائل اخلاقی، عرفانی، مذهبی، اجتماعی، پند و اندرز، حکمت و ... است. تفاوت آن با ادبیات آموزشی در این است که مثلاً در ادبیات آموزشی می‌گوید: «یک بچه با ادب قبل از غذا خوردن دست‌هایش را می‌شوید.» در ادبیات تعلیمی سخن از اخلاق و حکمت است. مثلاً «بچه‌ای که تنبل باشد، از همه عقب می‌ماند.»

کودک و نوجوان به همه انواع ادبیات و کتاب ها نیاز دارد. اما ماندگارترین آنها همین ادبیات تعلیمی است. آذریزدی در این مجموعه 8 جلد کتاب توانسته چکیده‌ای از ادبیات تعلیمی زبان پارسی به اضافه قرآن و ائمه معصومین(ع) را استخراج و به زبان روان برای کودکان و نوجوانان ایرانی بازنویسی کند.

مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب» از کلیله و دمنه شروع می‌شود و مرزبان نامه، سندبادنامه و قابوسنامه، قصه‌های مثنوی مولوی و شیخ عطار و گلستان و قرآن و چهارده معصوم را شامل می‌شود.

اصل هرکدام از این کتاب‌ها، دنیایی از تعلیمات زندگی و اخلاقی و اقتصادی و سیاسی و معرفت است که در قدیم مورد استفاده مردم قرار می‌گرفته و نسل به نسل به فرزندان خود منتقل می‌کرده‌اند.

مثلاً کلیله و دمنه مملو از حکایات پندآمیز است که از زبان حیوانات نقل می‌شود و تجربیات بسیار خوبی در اختیار خواننده می‌گذارد. یا مرزبان‌نامه که از شاهکارهای نثر کهن فارسی به شمار می‌رود و قصه های آن در جلد دوم «قصه های خوب برای بچه های خوب» آمده و آن هم مانند کلیله و دمنه از زبان حیوانات به نقل حکایات و قصه‌های پندآموز می‌پردازد. سندبادنامه هم با همین سبک است و البته این سه کتاب بیشتر به پند و اندرز حاکمان و سیاستمداران می‌پردازند. هنر آذریزدی در بازنویسی این سه کتاب، گزینش قصه‌هایی متناسب با کودک و نوجوان و تبدیل آنها به حکایاتی آموزنده مناسب سن کودک و نوجوان بوده است.

اما کتاب قابوس‌نامه که در سومین جلد «قصه های خوب برای بچه های خوب» بازنویسی شده، متفاوت است و پند و اندرزهای حکیمانه یک پدر به پسرش است که بیشتر مورد استفاده سن نوجوان قرار می‌گیرد.

البته هر چهار کتاب تمرکزشان بر آداب مملکت‌داری و حکومت بر مردم و سیاست و نظامی‌گری و... است، اما بسیاری از حکایات و قصه‌های آنها عمومی است و می‌تواند مورد توجه همه واقع شود.

قصه های مثنوی مولوی و شیخ عطار هم که جلد چهارم و ششم مجموعه است، برای همگان شناخته شده است و حکایات عارفانه و عالمانه مولوی و عطار با بن مایه معرفت و حکمت همواره مورد استفاده مردم فرهنگ دوست بوده است. گزینش خوبی هم که آذریزدی از این دو دانشمند بزرگ ایرانی داشته، واقعاً مفید و آموزنده برای نوجوانان است.

گلستان و ملستان هم عنوان هفتمین جلد «قصه های خوب برای بچه های خوب» است که مجموعه‌ای از قصه‌های سعدی شیرازی در اثر ماندگار خود، گلستان است، به اضافه چند قصه دیگر به همین سبک روایت از کتاب‌های دیگر. قصه‌های سعدی هم بسیار شیرین و البته آموزنده برای زندگانی خوب است و سعدی ظرایف زیبایی از تجربیات خود در مواجهه با مردم گفته که به خوبی توسط آذریزدی بازنویسی شده و در اختیار نوجوانان ماست.

قصه‌های قرآن و قصه‌های چهارده معصوم هم دو جلد خواندنی و جذاب دیگر از مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب» است که آموزه‌های اسلامی و دینی را با زبان قصه و حکایت روایت می‌کند و بیشتر بر آموزه‌های اخلاقی متمرکز شده است.

پس در مجموع می‌بینیم که این 8 جلد کتاب با رویکرد تعلیمی و از بهترین آثار کهن زبان پارسی توسط آذریزدی بازنویسی شده است.

گاهی یک دیدگاه مطرح می‌شود با این مضمون که آثار آذریزدی متعلق به نیم قرن پیش است و در این دوره زمانی نمی‌تواند مورد علاقه کودکان و نوجوانان قرار بگیرد.

البته انتخاب کتاب و خوش آمدن کسی از یک کتاب، کاملاً سلیقه‌ای است و نمی‌توان با قطعیت درباره تمایل دیگران به یک کتاب صحبت کرد، اما با اینکه تا حدودی باید پذیرفت که ادبیات به کار رفته در مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب» با ادبیات کتاب های فعلی بازار نشر ایران برای کودکان و نوجوانان متفاوت است، اما آمار انتشار، فروش و امانت این مجموعه در کتابخانه‌های عمومی حاکی از استمرار علاقه کودکان و نوجوانان ایرانی به این کتاب هاست.

شرط توجه دادن کودک و نوجوان امروز به قصه های خوب آذریزدی، نحوه ارائه آن است که یکی از بهترین مدل‌ها، خواندن قصه‌ها به صورت گروه‌های 2 یا 3 نفره یا بیشتر است که مثلاً خانواده‌ها می‌توانند در شب نشینی‌های خود آن را برای فرزندان‌شان بخوانند. و یا اینکه والدین قصه های آذر را قبلاً بخوانند و برای بچه های خود تعریف کنند.