معرفی مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب»

متن زیر، سخنرانی بنده در نشست کتابخوان ویژه معرفی آثار مهدی آذریزدی است که در تیرماه 95 در یزد برگزار شد.

در این متن، مجموعه هشت جلدی قصه های خوب برای بچه های خوب اثر مشهور مهدی آذریزدی را معرفی کرده ام.

حاصل عمر مرحوم مهدی آذریزدی نزدیک به 40 عنوان کتاب است که مشهورترین و به نوعی گل سرسبد آنها، مجموعه 8 جلدی «قصه های خوب برای بچه های خوب» به حساب می‌آید.

قصد ندارم در این مدت محدود درباره خود آذریزدی صحبت کنم و قرار است به معرفی کتاب‌های ایشان بپردازم، اما یک مقدمه کوتاه عرض کنم و آن اینکه آذریزدی «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» را در چه روزگاری نوشت؟

دهه 30 هنوز فعالیت آن‌چنانی در حوزه ادبیات و کتاب کودک و نوجوان در کشور ما انجام نشده بود. جایی خواندم که مجموع کتاب‌های فارسی کودک دهه 30، حدود 17 کتاب بوده و کتاب‌های ترجمه‌ای هم چیزی حدود 200 عنوان. لذا آثار بازنویسی شده آذریزدی را می‌توان جزء جوانه‌های ادبیات کودک و نوجوان کشورمان محسوب کرد که می‌بینیم که مورد توجه یونسکو هم قرار می‌گیرد و به خاطر این کتاب‌ها  آذریزدی را تقدیر می‌کنند. اتفاقاً راز و رمز اینکه رهبر معظم انقلاب بخشی از تربیت فرزندان خود را مدیون مرحوم آذریزدی می‌دانند، همین مساله است.

اما بپردازیم به مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب» که مجموعه ای 8 جلدی است و بین سال های 1335 تا دهه 60 نوشته شده است.

ادبیات کودک و نوجوان به چند دسته کلی قابل تقسیم است: آموزشی، تعلیمی، سرگرمی

مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب» به نظر من جزء ادبیات تعلیمی است. ادبیات تعلیمی چیست؟ ادبیات تعلیمی در معنای عام به آثاری گفته می‌شود که موضوع آن مسائل اخلاقی، عرفانی، مذهبی، اجتماعی، پند و اندرز، حکمت و ... است. تفاوت آن با ادبیات آموزشی در این است که مثلاً در ادبیات آموزشی می‌گوید: «یک بچه با ادب قبل از غذا خوردن دست‌هایش را می‌شوید.» در ادبیات تعلیمی سخن از اخلاق و حکمت است. مثلاً «بچه‌ای که تنبل باشد، از همه عقب می‌ماند.»

کودک و نوجوان به همه انواع ادبیات و کتاب ها نیاز دارد. اما ماندگارترین آنها همین ادبیات تعلیمی است. آذریزدی در این مجموعه 8 جلد کتاب توانسته چکیده‌ای از ادبیات تعلیمی زبان پارسی به اضافه قرآن و ائمه معصومین(ع) را استخراج و به زبان روان برای کودکان و نوجوانان ایرانی بازنویسی کند.

مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب» از کلیله و دمنه شروع می‌شود و مرزبان نامه، سندبادنامه و قابوسنامه، قصه‌های مثنوی مولوی و شیخ عطار و گلستان و قرآن و چهارده معصوم را شامل می‌شود.

اصل هرکدام از این کتاب‌ها، دنیایی از تعلیمات زندگی و اخلاقی و اقتصادی و سیاسی و معرفت است که در قدیم مورد استفاده مردم قرار می‌گرفته و نسل به نسل به فرزندان خود منتقل می‌کرده‌اند.

مثلاً کلیله و دمنه مملو از حکایات پندآمیز است که از زبان حیوانات نقل می‌شود و تجربیات بسیار خوبی در اختیار خواننده می‌گذارد. یا مرزبان‌نامه که از شاهکارهای نثر کهن فارسی به شمار می‌رود و قصه های آن در جلد دوم «قصه های خوب برای بچه های خوب» آمده و آن هم مانند کلیله و دمنه از زبان حیوانات به نقل حکایات و قصه‌های پندآموز می‌پردازد. سندبادنامه هم با همین سبک است و البته این سه کتاب بیشتر به پند و اندرز حاکمان و سیاستمداران می‌پردازند. هنر آذریزدی در بازنویسی این سه کتاب، گزینش قصه‌هایی متناسب با کودک و نوجوان و تبدیل آنها به حکایاتی آموزنده مناسب سن کودک و نوجوان بوده است.

اما کتاب قابوس‌نامه که در سومین جلد «قصه های خوب برای بچه های خوب» بازنویسی شده، متفاوت است و پند و اندرزهای حکیمانه یک پدر به پسرش است که بیشتر مورد استفاده سن نوجوان قرار می‌گیرد.

البته هر چهار کتاب تمرکزشان بر آداب مملکت‌داری و حکومت بر مردم و سیاست و نظامی‌گری و... است، اما بسیاری از حکایات و قصه‌های آنها عمومی است و می‌تواند مورد توجه همه واقع شود.

قصه های مثنوی مولوی و شیخ عطار هم که جلد چهارم و ششم مجموعه است، برای همگان شناخته شده است و حکایات عارفانه و عالمانه مولوی و عطار با بن مایه معرفت و حکمت همواره مورد استفاده مردم فرهنگ دوست بوده است. گزینش خوبی هم که آذریزدی از این دو دانشمند بزرگ ایرانی داشته، واقعاً مفید و آموزنده برای نوجوانان است.

گلستان و ملستان هم عنوان هفتمین جلد «قصه های خوب برای بچه های خوب» است که مجموعه‌ای از قصه‌های سعدی شیرازی در اثر ماندگار خود، گلستان است، به اضافه چند قصه دیگر به همین سبک روایت از کتاب‌های دیگر. قصه‌های سعدی هم بسیار شیرین و البته آموزنده برای زندگانی خوب است و سعدی ظرایف زیبایی از تجربیات خود در مواجهه با مردم گفته که به خوبی توسط آذریزدی بازنویسی شده و در اختیار نوجوانان ماست.

قصه‌های قرآن و قصه‌های چهارده معصوم هم دو جلد خواندنی و جذاب دیگر از مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب» است که آموزه‌های اسلامی و دینی را با زبان قصه و حکایت روایت می‌کند و بیشتر بر آموزه‌های اخلاقی متمرکز شده است.

پس در مجموع می‌بینیم که این 8 جلد کتاب با رویکرد تعلیمی و از بهترین آثار کهن زبان پارسی توسط آذریزدی بازنویسی شده است.

گاهی یک دیدگاه مطرح می‌شود با این مضمون که آثار آذریزدی متعلق به نیم قرن پیش است و در این دوره زمانی نمی‌تواند مورد علاقه کودکان و نوجوانان قرار بگیرد.

البته انتخاب کتاب و خوش آمدن کسی از یک کتاب، کاملاً سلیقه‌ای است و نمی‌توان با قطعیت درباره تمایل دیگران به یک کتاب صحبت کرد، اما با اینکه تا حدودی باید پذیرفت که ادبیات به کار رفته در مجموعه «قصه های خوب برای بچه های خوب» با ادبیات کتاب های فعلی بازار نشر ایران برای کودکان و نوجوانان متفاوت است، اما آمار انتشار، فروش و امانت این مجموعه در کتابخانه‌های عمومی حاکی از استمرار علاقه کودکان و نوجوانان ایرانی به این کتاب هاست.

شرط توجه دادن کودک و نوجوان امروز به قصه های خوب آذریزدی، نحوه ارائه آن است که یکی از بهترین مدل‌ها، خواندن قصه‌ها به صورت گروه‌های 2 یا 3 نفره یا بیشتر است که مثلاً خانواده‌ها می‌توانند در شب نشینی‌های خود آن را برای فرزندان‌شان بخوانند. و یا اینکه والدین قصه های آذر را قبلاً بخوانند و برای بچه های خود تعریف کنند.
 

زندگی را جور دیگر باید دید

شغل شریف. محمد علی جعفری. انتشارات سوره مهر. 1394. هفت هزار تومان

می‌گویند تا دغدغه‌ای نباشد، داستانی هم به دنیا نمی‌آید. نویسنده «شغل شریف» هم گویی دغدغه‌های ریز و درشت خود را نسبت به زندگی و ذهنیت‌های درست و غلط ما درباره سبک زندگی یک‌جا کرده و در 10 داستان کوتاه روی کاغذ آورده است.

«شغل شریف» مجموعه10 داستان است که حول محور خانواده نوشته شده است. در واقع تمرکز داستان‌های جعفری بر خانواده و مشکلاتی است که به دلیل کم‌جمعیت بودن، گریبان‌گیر خانواده‌ها می‌شود. معضلی که اگرچه چند سالی است در جامعه ما کشف شده، اما هنوز ذهنیت مردم برای چاره‌اندیشی آن تصحیح نشده است.

زن کارمندی که علی‌رغم میل شوهرش و برای چندرغاز حقوق، رئیس بداخلاقش را تحمل می‌کند، مردی که برای راحتی خودش نمی‌خواهد بچه‌دار شود، مردمی که باور نمی‌کنند روزی‌رسان خداست، خانواده‌های کم‌جمعیتی که در نگهداری از والدین پیرشان مستاصل شده‌اند، مدارسی که به دلیل کاهش جمعیت تعطیل شده و به خانه سالمندان تبدیل می‌شوند، حاج‌مرتضایی که فقط حسینیه و مسجد می‌سازد و زندگی‌اش را به اربابش سیدالشهدا سپرده است و... حکایت‌های تلخ و شیرین کتاب «شغل شریف» است. حکایت‌هایی شاید برای ما آشنا باشند.

«شغل شریف» که تازه از تنور ناشر در آمده، با نثر روان و درونمایه‌ای تلنگرآمیز، ما را به تجدید نظر در نگرش به زندگی دعوت می‌کند. مطالعه‌اش را از دست ندهید.

* انتشار در روزنامه همشهری؛ چهارشنبه 5 خرداد 95؛ صفحه 16

 

کتاب های عاشورایی

قریب به 1400 سال از قیام جاودانه حضرت اباعبدالله الحسین(علیه السلام) علیه دستگاه طاغوتی امویان می‌گذرد. قیامی که به واسطه خون پاک و به ناحق ریخته سیدالشهداء تاکنون زنده و اثرگذار باقی مانده و حرارتش در رگ و خون شیعیان جریان دارد.

شهادت حسین (علیه السلام) و واقعه کربلا به ذات خود پایدار بوده و هست. در این میان آنچه که حقایق و عبرت‌های انسان‌ساز را نسل به نسل منتقل کرده است، ذکر شفاهی مصائب و مناقب آن حضرت و نیز مکتوباتی است که در این زمینه بوجود آمده است.

این نوشتار سعی دارد اختصاراً به دسته بندی و معرفی برخی از کتاب های تالیف شده پیرامون شخصیت و قیام حضرت اباعبدالله (علیه السلام) بپردازد.

مقاتل
مهمترین کتاب‌های مرتبط با واقعه عاشورا، کتاب‌هایی است که به مقتل معروف است. مقتل‌ها کتاب‌هایی هستند که به شرح واقعه کربلا به صورت مستند می‌پردازند.
از معروف‌ترین و معتبرترین مقتل‌ها می‌توان چنین نام برد:
-    لهوف اثر سید بن طاووس
-    مقتل ابی مخنف نوشته ابی مخنف
-    خصائص الحسینیه تالیف مرحوم شوشتری

-    نفس المهموم اثر شیخ عباس قمی که به فارسی تحت عنوان "در کربلا چه گذشت" ترجمه شده است. همچنین کتابی با عنوان " آه " توسط یاسین حجازی منتشر شده که ترجمه آسان تر و خوانا تری از این کتاب است.

تحلیلی

واقعه کربلا ابعاد گوناگونی دارد که هریک تحلیل و بررسی مفصلی می‌طلبد. بر این اساس متفکرین و اسلام شناسان در طول تاریخ و بخصوص در دهه‌های اخیر کتاب‌هایی با محتوای تبیین و تحلیل چرایی و چگونگی این حادثه جانگداز پرداخته و به بیان عبرت‌ها و انذارهای آن همت نهاده‌اند.

برخی از کتاب‌های مهم این عرصه عبارت اند از:

-    حماسه حسینی تالیف شهید مرتضی مطهری که از معروف ترین کتب در این زمینه است.

-    پس از 50 سال کتابی است از مرحوم سیدجعفر شهیدی که به تحلیل عوامل موثر در انحراف مردم هم عصر امام حسین (علیه السلام) می‌پردازد. منظور از 50 سال، سال های پس از رحلت پیامبر عظیم الشان اسلام است و نویسنده می کوشد تا بی وفایی مدعیان مسلمانی را تنها به فاصله 50 سال از فقدان پیامبرشان نشان دهد.

-    حماسه و عرفان تالیف حضرت آیت الله جوادی آملی است که تعمقی بر این واقعه و ابعاد عرفانی و سیاسی آن دارد.

-    نگاهی نو به جریان عاشورا اثری است که به همت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تدوین و منتشر شده است.

-    عبرت‌های عاشورا تالیف حجت الاسلام والمسلمین سید احمد خاتمی است در بیان عبرت‌ها و درس‌های قیام اباعبدالله الحسین (علیه السلام) که برای نسل کنونی به چاپ رسیده است.

-    جان‌ها فدای دین کتابی است که از چند سخنرانی آیت الله مصباح یزدی برگرفته شده و توسط موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) منتشر شده است.

-    مراقبه‌های عاشورایی اثر مشترک حجج اسلام الهاشمی و میرباقری

-    حسین(علیه السلام)؛ عقل سرخ نیز از سخنرانی‌های استاد حسن رحیم پور ازغدی تدوین و منشتر شده است.

-    آیینه حقیقت نیز به بیان دیدگاه ها و نظرات مرحوم حضرت آیت الله بهجت درباره شخصیت امام حسین (علیه السلام) و قیام او می‌پردازد.

-    فتح خون اثری تحلیلی – ادبی است از شهید سید مرتضی آوینی که با قلمی جذب کننده و طوفانی واقعه کربلا و نگاه عاشورایی امام را ترسیم می‌کند.

فرهنگ نامه ها

به همت برخی محققین در زمینه واقعه کربلا برخی فرهنگنامه‌ها و دانشنامه‌ها نیز به قلم تبع در آمده است. از مهم‌ترین این فرهنگنامه‌ها می‌توان کتاب‌های زیر را برشمرد:

-    دانشنامه امام حسین(علیه السلام) اثر آیت الله محمدی ری شهری که در 14 جلد تدوین و منتشر گردیده است. این دانشنامه یکی از جامع ترین کتب برای پژوهشگران در زمینه امام حسین (علیه السلام) است.

-    فرهنگ سخنان امام حسین (علیه السلام) تالیف محمد دشتی

-    فرهنگ عاشورا اثر جواد محدثی

-    فرهنگ جامع سخنان امام حسین (علیه السلام) نیز تالیف علی مویدی است.

ادبیات (شعر و داستان)

پس از انقلاب اسلامی بسیاری از شاعران و نویسندگان اهل ادب به انتشار مجموعه اشعار و داستان و رمان‌های خود در زمینه واقعه کربلا و نیز ساحت مقدس حضرت اباعبدالله الحسین(علیه السلام) پرداختند. در عرصه شعر و شاعری، احصای آثار ارادتمندان به اهل بیت (علیهم السلام) کاری بس مشکل است. اما برای نمونه، معروف‌ترین کتاب‌های چاپ شده در این عرصه را می‌توان چنین بر شمرد:

-    من می گویم شما بگریید کاری است از علیرضا قزوه که مجموعه اشعار شاعران ولایی در زمینه عاشوراست.

-    با کاروان نیزه نیز اثر دیگری از علیرضا قزوه است.

-    گوشواره عرش مجموعه اشعار استاد علی موسوی گرمارودی

-    طلسم سنگ مجموعه اشعار حماسی مرحوم سیدحسن حسینی است.

-    طوفان واژه ها نیز اشعار شاعر جوان، سیدحمید برقعی است حاوی شورانگیزترین اشعار وی در زمینه امام حسین و اهل بیت(علیهم السلام)

-    جغرافیای رازها اثر ابوالقاسم حسینجانی

-    عطر عطش از سارا عرفانی

از بین رمان‌ها و داستان‌های با مضمون عاشورایی نیز می‌توان به کتاب@های زیر اشاره کرد:

-    هفت شهر عشق اثر نویسنده پرکار، مهدی خدامیان آرانی است که در 7 قسمت با زبانی فصیح و ادبی به روایت واقعه عاشورا و دلایل قتل امام حسین (علیه السلام) در قالب داستان می‌پردازد.

-    نامیرا رمان ارزشمندی است از محمدصادق کرمیار که هدفش ترسیم بی‌وفایی کوفیان و گمراهی و ضلالت آنها در انتخاب مسیر حقیقت است.

-    سقای آب و ادب داستان زیبایی است از سیدمهدی شجاعی که درباره قمربنی هاشم، حضرت عباس (علیه السلام) نوشته شده است.

-    پدر، عشق و پسر داستان دیگری از سید مهدی شجاعی است که از زبان اسب حضرت علی اکبر (علیه السلام) روایت می‌شود.

-    قصه کربلا نوشته مهدی قزلی که کاری 10 جلدی است در مجلدهای کم حجم.

البته مکتوبات در زمینه واقعه کربلا بسیار است. در زمینه عاشورا کتاب‌های خوبی نیز برای کودکان و نوجوانان نوشته شده است که احصای آنها فرصت دیگری می‌طلبد.

 

**  این مطلب در آذرماه سال 1391 در وبلاگ خاکریزهای کاغذی منتشر شده است.

صادق چوبک؛ نویسنده‌ای که جز زشتی، ندید

ادبیات داستانی ایران از بعد از مشروطه دچار دگرگونی شد و نسل جدید نویسندگان متجدد، شتاب این دگرگونی را بیشتر ساختند. معمولاً «یکی بود یکی نبود» جمالزاده را نقطه مهم دگردیسی در نثر و داستان‌نویسی ایران می‌دانند و صادق هدایت را تکمیل کننده این تحول. اما در بین نسل آن دوره داستان‌نویسان فارسی، نام «صادق چوبک» هم نامی آشنا و پرآوازه است.
صادق چوبک متولد سال ۱۲۹۵ شمسی بوشهر است. تحصیلات خود را جدی گرفت و آن را ادامه داد. در ۱۵ سالگی‌اش اولین مقاله خود را در روزنامه‌ محلی «بیان حقیقت» منتشر کرد. زبان انگلیسی را هم به خوبی فراگرفت و به مطالعه داستان‌های خارجی‌ پرداخت. در سال ۱۳۲۴ نخستین کتاب او با نام «خیمه‌شب‌بازی» که شامل ۱۱ داستان کوتاه بود منتشر شد.
ترتیب انتشار داستان‌هایش‌ از این‌ قرار است‌: «خیمه‌ شب‌ بازی، ‌ ۱۳۲۴»، «انتری‌ که‌ لوطیش‌ مرده‌ بود، ۱۳۲۸»، «تنگسیر، ۱۳۴۲»، «روز اول‌ قبر، ۱۳۴۴»، «چراغ‌ آخر، ۱۳۴۴»، «سنگ‌صبور، ۱۳۴۵»، و ترجمه‌هایش «غراب‌ شعر» - ادگار آلن‌پو - «آدمک‌چوبی» کارلوکولودی‌.  این، شرح مختصری از کارنامه ادبی چوبک است. اما فضای فکری چوبک و سیر اندیشگی او چه بود؟ برای کدام آرمان قلم می‌زد؟ نگاهش به جامعه و مردم و کشورش چگونه بود؟

کودکی و نوجوانی چوبک در دوره استبداد رضاشاه سپری شد. سال‌هایی که دیکتاتوری رضاخان اختناق شدیدی در جامعه ایجاد کرده و با هر مخالفی برخورد سخت صورت می‌گرفت. اما آثار چوبک پس از سقوط رضاخان منتشر شد. دوره‌ای که از طرفی با رفتن رضاشاه، فعالیت‌های سیاسی بیشتر شده بود و از طرف دیگر، نویسندگانی چون صادق هدایت و بزرگ علوی و ساعدی و جمالزاده سعی در ایجاد تحول و پیش‌رفت در ادبیات ایران داشتند. در آن دوره‌ به دلیل اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران و حکومت غیرمردمی پهلوی‌ها، مخالفت یک نویسنده با حکومت و دولت، نوعی ارزش محسوب می‌شد. همین‌طور این احزاب سیاسی بودند که تقریباً بر فعالیت‌های ادبی ایران احاطه داشتند.

اما آنچه که در آن سال‌ها، ارزش‌های یک نویسنده تلقی می‌شد، کمتر در آثار صادق چوبک دیده می‌شد. وی اگرچه نویسنده‌ای درباری نبود، اما در نوشته‌هایش به سیاست کاری نداشت. درواقع هیچ‌گاه او را یک نویسنده‌ سیاسی و انقلابی ندانستند و شاید به همین دلیل آثار او از استقبال و مخاطب کمتری نسبت به سایر نویسندگان هم‌دوره‌اش برخوردار شد.

دکتر خانلری طی گفتگویی در سال ۴۶ می‌گوید: «در بحران‌های سیاسی بعد از شهریور، همۀ ما به نحوی با جریان آن‌روز همراه شدیم و بر اثر این همراهی آثاری به وجود آوردیم که امروز هم از نظر ادبی ضعیف است و هم از نظر ارزش سیاسی مرده و بی‌فایده به نظر می‌رسد. حتی هدایت هم از این تحول در امان نماند. اما چوبک تنها کسی بود که پا در این دایره نگذاشت. حالا هم اگر در مجلسی صحبت سیاست بشود، او فقط متلکی می‌گوید و رد می‌شود.» (گفتگو با صدرالدین الهی)

او مانند برخی نویسندگان دیگر، نه مبارزه‌ای علیه رژیم کرد و نه زندانی شد. همین امر سبب شد که رژیم هم با او هیچ برخورد مستقیمی نداشته باشد و شاید همین امر، محبوبیت او را کاهش می‌داد. درواقع چوبک با دو طیف بی‌تمایل نسبت به خود مواجه شد؛ یکی دربار و حکومت که او را همراه خود ندید و دیگر مردم که چون به طور علنی در داستان‌های خود، خدا و مذهب را زیر سؤال ‌برده و دین‌ستیزی می‌کرد، به سویش متمایل نمی‌شدند.

محتوای آثار
اما محتوای داستان‌های چوبک، عمدتاً یک‌نواخت و در یک خط سیر به سر می‌برد. چوبک ظاهراً پایبندی به دین و مذهب نداشته است. او نیز مانند هدایت، ورود مسلمانان به ایران را مایه عقب افتادگی ایران می‌داند. در سنگ صبور می‌نویسد: «بی‌شرفا! عرب برای ما هیچ چی نیاورد. هرچیم داشتیم نابود کرد. به درک!»

چوبک بیشتر به قشر ضعیف و بیچاره می‌پردازد و سعی می‌کند آن‌ها را زیر سؤال ببرد. از آن‌جا معمولاً که این قشر بیشتر پایبند دین و مذهب هستند، می‌توان گفت به نام مبارزه با خرافه‌گرایی و عادات غلط این قشر، به دین‌ستیزی می‌پردازد. مثلاً در داستان کوتاهی با عنوان «بعدازظهر آخر پاییز» کلاس درسی را توصیف می‌کند که معلم با عصبانیت در حال تعلیم نماز به دانش‌آموزان است و اصغر که یتیم و فلک‌زده است و مادرش رخت‌شورِ خانه همسایه‌ها، حواسش جای دیگر است و سجده، او را به یاد وقتی می‌اندازد که مش رسول به او تجاوز کرده است. 

از نظر چوبک زندگی پوچ و بیهوده است و انسان بیهوده آفریده شده و در این دنیا سرگردان و بی‌هدف می‌زید. توده مردم دچار بلا‌ی دائم هستند و اعیان و اشراف هم مبتلا به بیهودگی‌اند. شخصیت‌های داستان‌های چوبک عمدتاً اقشار ضعیف و فقیر و به اصطلاح توده مردم هستند که در سایه ظلم و خرافات و جهالت زندگی می‌کنند. آن‌ها که قشر پایین جامعه‌اند همگی بدبخت و بلازده‌اند و اگر مرفهی مانند «حاجی معتمد» در داستان روز اول قبر هم در داستان‌هایش هست، با مرور گذشته خود به پوچی زندگی و بیهودگی گذشته‌اش پی می‌برد.  انسان‌های چوبک همگی در جبر زندگی می‌کنند. جبری که سه پیامد اصلی برای انسان دارد: «تنهایی؛ بیهودگی و پوچی». چیزی که در داستان معروف «انتری که لوطیش مرده بود» کاملاً نمود دارد.

چوبک با ترسیم مساله جبر، حتی بر کار خدا هم می‌تازد. در سنگ صبور درباره گوهر، زنی که هرشب صیغه کسی‌ است می‌گوید: «کی تو این دنیا از خودش اختیار داشته که گوهر داشته باشه؟ به‌درک! این زن برای همین کاره. همش مجبور! از وقتی که دسّ چپ و راسّ خودش رو شناخته درون خودش دیوی دیده که چارچشمی می‌پائید‌تش و او مثل گدا‌ها چشمش بدسّ او بوده که برای گناهِ نبوده ببخشدش. دیوی که ظالمانه شکنجه می‌ده و گوشت تن آدم رو تو آتش چسبناک جهنم جزغاله می‌کنه. اگرم دلش خواس می‌بخشه و میامرزه..»

جبر چنان بر داستان‌های او حاکم است که پایان‌بندی بیشتر داستان‌هایش، تحمل وضع موجود و نبود هیچ راه چاره برای بهبود اوضاع است. در داستان‌های چوبک، انسان‌های جبرزده و محروم و بدبخت یا خواهند مُرد یا شکست خورده باقی خواهند ماند. قریب به اتفاق شخصیت‌های خلق شده در داستان‌های چوبک از یک محرومیت ذاتی و جبری رنج می‌برند. این محرومیت می‌تواند فقر و بی‌پولی باشد، ناتوانی و عقدهٔ جنسی باشد، یا تنهایی و بی‌کسی. محرومیت‌هایی که زندگی آدم‌ها را فلج و همه را عقده‌ای بار آورده است.

اما عمده شهرت داستان‌های چوبک به ترسیم فضایی سیاه، زشت، پلشت و فاسد است و همین ویژگی است که باعث شده برخی از منتقدین وی را یک ناتورالیست بدانند. ناتورالیسم به زشتی‌ها و فسادهای جامعه توجه می‌کند، اما کوشش خود را به بزرگ کردن زشتی‌ها و فساد‌ها منحصر می‌سازد. همین تمرکز بر زشتی‌ها و پلیدی‌هاست کـه در مکتب ناتورالیسم، رنگ تند و خیره‌کننده‌ای به خود گرفته و نویسنده واقعیت زندگی را فقط در تباهی و زشتی آن می‌بیند. چوبک دست توانایی در توصیف و فضاسازی دارد. اما توانایی‌اش را فقط در ایجاد فضایی چندش‌آور و سیاه و یاس‌آلود خرج کرده است. چوبک علاقه ویژه‌ای به ترسیم مکر‌ّر فضاهای تهوع‌آور و چندشناک دارد. پیرزنی که در طویله زندگی می‌کند و لگن زیرش را هم نمی‌تواند خالی کند، زنان فاحشه‎ای که هر شب مردی را روی خود می‌کشند، روسپی‌خانه‌ای که فاحشه‌ها روزهای تیره خود را در آن سپری می‌کنند، مرده‌شورهایی که دست از سر جنازه مرده هم برنمی‌دارند، زن آبله‌رویی که بعد از سال‌ها ازدواج هنوز باکره است و عقده چلانده شدن در بغل یک مرد را دارد، معتادهایی که روزگاری سیاه دارند و... نمونه‌هایی از فضاهای ترسیمی چوبک است.

مساله دیگر، گستردگی مسائل جنسی و توصیفات عریان از شهوت و تخیلات سکسی در عمده داستان‌های اوست. در آثار چوبک، شخصیت‌ها، بخصوص زنان، کشمکشی مداوم با ناکامی‌های جنسی خود دارند و می‌توان گفت درونمایه و مضمون تکراری و پررنگ سکس در اغلب داستان‌های وی دیده می‌شود.

حسن عابدینی معتقد است: «چوبک متأثر از فروید، علت‌العلل رفتار و اعمال آدم‌ها را انگیزە جنسی می‌داند، آدم‌هایی یک بعدی و کاریکاتور مانند می‌آفریند که شخصیت فردی ندارند بلکه تیپ‌هایی هستند که در وجود آنان انگیزه‌ها و خواست‌های گوناگون در ضدیت و هماهنگی با هم نیستند و تنها یک انگیزه تعیین کننده همه هستی آنهاست.»
شاید داستان بلند سنگ صبور بیشترین حجم تخیلات جنسی چوبک را در بر بگیرد. به خصوص تک‌گویی‌های جنسی بلقیس و احمدآقا یا تعریف‌های بچه‌گانه کاکل‌زری از فاحشه‌گری مادرش یا تجاوز پسرهمسایه به او که اوج زشتی و پلشتی است.

در چند داستان کوتاه مانند «نفتی» پیردخترهایی که شهوت آن‌ها را کور کرده است تصویر می‌شوند. حتی شهوانیات سگ‌ها هم موضوعی می‌شود برای داستانی چون «مردی در قفس». تصویر «زن» نیز در داستان‌های چوبک قابل تامل است. پرویز نقیبی در مقاله «زن در آثار چوبک» می‌نویسد: «نوزده زنی که در داستان‌های کوتاه و بلند چوبک پرسه می‌زنند، جز دوتایشان همه وقیح، سلیطه و لکاته هستند. دهن که باز می‌کنند... گویی جز فکر هم‌آغوشی فکر دیگری ندارند... به واقع زن‌های ساخت چوبک اسیر شهوتند... از عاطفه مادری، از عفت و پاکدامنی چیزی نمی‌دانند.»

شاید تنها زنی که به عنوان یک مادر واقعی در کل داستان‌های چوبک یافت شود، مادر در داستان «چشم شیشه‌ای» باشد. اما نکته جالب این است که در داستانی با عنوان «اسب چوبی» زنی فرانسوی هست که کاملاً متفاوت از زن‌های ایرانی است. این زن برخلاف دیگر زنان چوبک، می‌خواهد در مقابل سرنوشتی که قرار است در کشور همسرش، یعنی ایران برایش قم بخورد ایستادگی کند و به وطنش برگردد. از اینکه به ایران خراب شده (!) آمده متنفر است و می‌خواهد نوزادش را به فرانسه ببرد تا تصویری از ایران و خانواده ایرانی‌اش نداشته باشد.

این نگاه تحقیرآمیز وی به زن ایرانی و نگاه تفاخرگونه او به زن اروپایی دقیقاً مشابه نگاه صادق هدایت است که هرچه رنگ و بوی ایرانی و اسلامی داشته باشد تنفرآمیز و هرچه مربوط به اروپا باشد بر‌تر و باشکوه‌تر است!

به طور کلی باید چوبک را نویسنده‌ای زشت‌انگار و پوچ‌گرا دانست که موازی هم‌دوره‌اش، صادق هدایت داستان نوشته است. تصویر او از جامعه ایران، جامعه‌ای فلاکت زده، خرافاتی، سیاه و مملو از تباهی است. اگرچه بخشی از واقعیت جامعه ایران در دوران استبداد پهلوی همین بوده است، اما انتقاد وارده به چوبک این است که چرا به عوامل ظلم و ستمی که بر مردم می‌رود و علت تباهی و پلشتی آن روز جامعه ایران، یعنی حکومت استبدادی توجهی نمی‌کند؟ چرا در این همه داستان سیاه، رد پایی از نقش حکومت خودکامه پهلوی و نقشه راه منحرفی که منورالفکران غرب زده ترسیم کرده بودند، در جهالت و عقب‌ماندگی جامعه ایران به جا نمی‌گذارد؟

چوبک هرگز یک نویسنده درباری نبوده است، اما بهتر این بود که همانند برخی از دوستان هم‌دوره‌اش اثری از عدالت‌خواهی و اعتراض به وضع موجودی که پهلوی‌ها مسببش بودند، در آثارش دیده می‌شد.

شاید تنها اثر متفاوت در کارنامه چوبک، داستان بلند «تنگسیر» باشد که درونمایه‌ای تقریباً حماسی و ضد ظلم دارد و می‌توان آن را ملهم از اتفاقات تاریخی سال ۱۳۴۲ دانست و باید تنگسیر را یک استثنا در نوشته‌های چوبک محسوب کرد. با این وجود تلقی او از جامعه‌‌ همان است که ذکر شد و اگرچه منشاء نگرش چوبک، رئالیسم و ناتورالیسم ادبی است، اما سزاوار نیست که سرچشمه تمام مشکلات و گرفتاری‌های انسان را در جبر و سرنوشت و غریزه جنسی محدود کرد.

لذا باید اذعان کرد چوبک از درک عوامل و ریشه‌های این سیاهی، که‌‌ همان تلاش منورالفکران شبه مدرن برای تجدد یک‌باره و اجباری مردم ایران به کمک حکومت پهلوی است، عاجز است و زشتی‌ها و پلشتی‌ها را به جوهر و ذات زندگی و نظام هستی برمی‌گرداند و از آن به‌عنوان واقعیت جبری زندگی نام می‌برد.