مروری اجمالی بر چند اثر از سیدناالشهید آوینی

سیدشهیدان اهل قلم

درک عالم سیدنا مرتضای آوینی کاری ساده نیست. آوینی را سید شهیدان اهل قلم خوانده‌اند و این لقب شاید تنها یکی از وجوه وجودی سید مرتضی را به تصویر بکشد.

مرتضای آوینی تراز روشنفکری و هنرمندی انقلاب اسلامی بود. در دوره‌ای که روشنفکری خلاصه شده در تفکر مدرن و ماده‌انگاری خلاصه می‌شد، آوینی مقالات توسعه و مبانی تمدن غرب را می‌نوشت و از فساد سینمای سرمایه‌داری می‌گفت.

روایت فتح او ماندگار شد و تا یاد و خاطره دفاع مقدس باقی است، روایت فتح هم به عنوان سند تصویری رشادت و هنرمندی بزرگمردان آسمانی هست.

اما آوینی بزرگ را در کتاب‌هایش بهتر می‌توان شناخت. در این نوشتار معرفی اجمالی خواهیم داشت بر چند کتاب مطرح شهید آوینی:

دوره سه جلدی «آینه جادو » مجموعه مقالات سینمایی شهید آوینی است و تنها کتابی است که در زمان حیات وی و با نظارتش منتشر شده است. این مجموعه سه جلدی هم تجربیات آوینی از مستندسازی و فیلم‌سازی است و هم برداشت‌ها و دیدگاه‌های وی درباره ابعاد وجودی سینما که البته با نگاهی فلسفی و عرفانی نگاشته شده است.

«توسعه و مبانی تمدن غرب» کتابی است در باب غرب شناسی که مقوله توسعه و نسبت آن را با تفکر دینی و انقلاب اسلامی واکاوی می‌کند. این اثر که مجموعه مقالات است در سال‌های آخر دهه 60 نوشته شده و منبع خوبی برای شناخت مبانی تمدن غرب است.

یکی از پر مخاطب ترین آثار منتشر شده از شهید آوینی «حلزون‌های خانه به دوش» است. این کتاب که بر خلاف سایر کتاب‌ها کمتر تعابیر فلسفی و عرفانی و اصطلاحات پیچیده در آن دیده می‌شود، مقابله‌ای است که آوینی با جریان منورالفکری مدعی در آن دوران داشته است. محتوای کتاب، مقالاتی است که آوینی در پاسخ به مقالات و یا در نقد دیدگاه‌ها و عملکرد جریان منورالفکری و در ماهنامه سوره منتشر می‌کرد.

اما به جرات می‌توان یکی از بهترین و گیراترین کتاب‌هایی که در باب کربلا و واقعه عاشورا نگاشته شده را «فتح خون» مرتضای آوینی نامید. فتح خون دو جنبی است. یک جنبه به شرح وقایع و ماجراهای سال 60 و 61 هجری می‌پردازد و جنبه دوم که از زبان سیدشهید آوینی روایت می‌شود، نوعی تحلیل عمیق و انقلابی از همان وقایع و ماجراهاست و در واقع بخش برجسته کتاب نیز همین تحلیل متفاوت سید است‌.

آوینی در این نوشتار، کربلا را نه یک واقعه تاریخی که یک حقیقت و آزمون بزرگ برای هرکسی در هر دوره‌ای می‌داند. آوینی واقعه کربلا را تکرار شدنی می‌داند. فتح خون در 10 فصل نوشته شده است.

اگر مجموعه روایت فتح را دیده‌اید و می‌خواهید متن گفتارهای شهید آوینی را هم بخوانید، کتاب «گنجینه آسمانی» این کار را کرده است. مجموعه گفتارهای آوینی در مستندات روایت فتح به همت موسسه روایت فتح پیاده شده و با عنوان گنجینه آسمانی منتشر شده است.

از دیگر کتاب‌های منتشر شده آوینی، «رستاخیز جان» است. این کتاب ارزشمند مجموعه‌ای است از مقالات آوینی با موضوع هنر، ادبیات و فرهنگ. مقالات این کتاب در چهار بخش دسته ‌بندی شده و مباحثی چون نوروز و فرهنگ ایرانی، هنر و ارزش‌ها، تاثیرات ویدئو و ... را شامل می‌شود.

اما اعتقادات سیاسی و اندیشه حکومتی سیدنا آوینی را در کتاب «آغازی بر یک پایان» باید جستجو کنید.
آغازی بر یک پایان در چهار بخش تنظیم شده است. بخش اول نوشته‌هایی در سوگ امام خمینی (ره) و تبیین جایگاه ایشان در«تاریخ حیات باطنی انسان» است. بخش دوم چند مقاله درباره مبانی حکومت دینی و نظام ولایت فقیه، خصوصاً‌ در تقابل سیاسی در عالم متجدد و غربی را در بر می‌گیرد. بخش سوم کتاب به فاجعه نسل‌کشی مسلمانان در بوسنی و هرزه‌گوین اختصاص دارد و تشکیل «امت متحد اسلامی» به مثابه راهی برای مواجهه با «‌سیطره نظم نوین و آمریکایی بر جهان» پیشنهاد شده است.

و بالاخره در بخش چهارم و پایانی کتاب، نگارنده انقلاب اسلامی ایران را دلالتی تأویلی بر سپری شدن عصر تمدن غرب می‌داند و بشارت می‌دهد که تا «آن وضع موعود که انسان در انتظار اوست فاصله‌ای چندان باقی نمانده است.»

از دیگر آثار شهید آوینی، سفر به سرزمین نور، شهری در آسمان، فردایی دیگر، مرکز آسمان و نسیم حیات است که جای خواندن دارد.

پی نوشت:

* این نوشتار با بهره گیری  اندکی از سایت پاتوق کتاب نوشته شده است.

مقاتله جنگ با اخلاق و انسانیت

نگاهی به رمان دفتر بزرگ نوشته آگوتا کریستوف

 

دفتر بزرگ. آگوتا کریستوف. ترجمه اصغر نوری. تهران: مروارید، 1392. 204 ص

 

ادبیات ضدجنگ یکی از جذاب‌ترین و پرمخاطب‌ترین گونه‌های ادبیات داستانی قرن اخیر، به خصوص در غرب بوده است و طبیعی است که دلیل اصلی تمایل نویسندگان بزرگ دنیا به این گونه داستانی، وقوع دو جنگ جهانی است که به کشت و کشتار تعداد زیادی از انسان‌ها و خرابی و ویرانی کشورهای مختلف انجامید.

داستان‌هایی که با این نگاه نوشته می‌شود، بیشتر در موقعیت جبهه‌ی جنگ و همراه با توصیف صحنه‌هایی از کشت و کشتار انسان‌های درگیر جنگ و تبعات جبران ناپذیر جنگ بر زندگی است. اما «دفتر بزرگ» نوشته آگوتا کریستوف، اثری متفاوت در بین داستان‌ها ضدجنگ است.

داستان دفتر بزرگ توسط پسران دوقلویی روایت می‌شود که پدرشان به جنگ اعزام شده و مادرشان آنها را برای زنده ماندن از شرّ تهاجم دشمن، از شهری بزرگ به روستایی مرزی می‌آورد تا روزهای خطرناک جنگ را در خانه مادربزرگ‌شان به سر ببرند.

شرایط خانه مادربزرگ خاص است. آنها سال‌هاست که از همدیگر خبر ندارند و مادربزرگ تمایلی به دیدن دختر و نگهداری نوه‌هایش ندارد و به شرط کار کردن، حاضر به پذیرش نوه‌های دوقلو می‌شود. او پیرزن کثیف و شلخته‌ای است که مردم جادوگر صدایش می‌زنند. پیرزن با نوه‌هایش، که آنها را «توله سگ‌ها» صدا می‌کند، رفتار زشت و خشنی دارد.

اما تکیه اصلی داستان روی زندگی و خصوصیات دوقلوها است. آنها به شدت باهوش و با استعداد هستند. در اولین روزهای حضور در خانه مادربزرگ، تصمیم می‌گیرند با شرایط جدید کنار بیایند و زیر بار بداخلاقی‌ها و دستورات هیچ‌کس، مخصوصاً مادربزرگ نروند و با هر امری به صورت جدی برخورد کنند.

« در خانه مادربزرگ، شستن خودمان غیرممکن است. حمامی در کار نیست. حتی آب لوله‌کشی هم نیست...در خانه نه صابون هست، نه خمیردندان و نه پودر لباسشویی. توی آشپزخانه همه چیز کثیف است... و لایه ضخیمی از کثافت روی قابلمه‌ها نشسته است...رفته رفته کثیف می‌شویم. لباس‌های‌مان هم همین‌طور...لباس‌هایی که پوشیده‌ایم پاره می‌شوند، کفش‌های‌مان فرسوده و سوراخ می‌شوند. وقتی امکانش هست، پابرهنه راه می‌رویم و فقط یک شورت یا شلوار می‌پوشیم. کف پاهای‌مان سفت می‌شود، دیگر خارها و سنگ‌ها را حس نمی‌کنیم. پاها و دست‌های‌مان پر می‌شود از خراش، بریدگی و جای نیش حشرات. ناخن‌های‌مان که هیچ وقت نمی‌گیریم‌شان، می‌شکنند، موهای‌مان که در اثر خورشید تقریباً سفید شده‌اند، به شانه‌های‌مان می‌رسند... بویی که می‌دهیم مخلوطی است از بوی کود، ماهی، علف، قارچ، دود، شیر، پنیر، لجن، عرق، ادرار و بوی کپک. ما بوی بد می‌دهیم، درست مثل مادربزرگ.» (ص 20 و 21)

«جنگ، انسان‌ها را مجبور به تغییر می‌کند؛ جنگ ریشه احساس را در دل آدمی می‌میراند.» این شاید اصلی‌ترین پیامی است که کریستوف می‌خواهد در رمان دفتر بزرگ به مخاطب منتقل کند. اگرچه در طول رمان، اثری از جنگ و مبارزه نظامی و جبهه‌های کشت و کشتار نیست، اما کریستوف با نگاهی متفاوت، تبعات خطرناک و دلخراش جنگ را در زندگی انسان‌ها نشان می‌دهد. نکته قابل توجه در رمان این است که هیچ‌کس و هیچ مکانی، نام و نشان ندارد. نه شخصیت‌ها اسم دارند و نه شهر و کشور مشخص است. حتی مشخصاً معلوم نیست که کدام جنگ روایت می‌شود -اگرچه داستان مربوط به جنگ جهانی دوم است- و این یعنی جنگ، جنگ است. در هر سرزمینی که باشد و هر کس با هر نام و نشان و ملیتی که درگیر آن بشود، پذیرنده تبعات و پیامدهای ناگوار آن خواهد شد.

اولین پیامد این است که خانواده‌ای چهارنفره از هم می‌پاشد. پدر به میدان جنگ اعزام می‌شود، فرزندان به مکانی به ظاهر امن کوچ می‌کنند و مادر به خانه خود برمی‌گردد و خواسته یا ناخواسته به خانواده خود خیانت می‌کند.

خشکیدن چشمه احساس و حلول روح خودخواهی در کالبد انسان‌ها، دیگر پیامد خطرناک جنگ است که هنرمندانه و البته با خشونت در رمان تجلی پیدا کرده است. پسر بچه‌های دوقلو که به تبع سن و سال خود طبیعتاً باید زیر چتر محبت پدر و مادر رشد کنند و ادب بیاموزند، در شرایطی خاص، مورد انزجار مردم شهر واقع می‌شوند:

«مادربزرگ به ما می‌گوید: توله سگ‌ها!

مردم به ما می‌گویند: پسرهای جادوگر! پسرهای روسپی!

دیگران می‌گویند: کودن‌ها! بچه ولگردها! دماغوها! کره‌خرها! بچه خوک‌ها! خوک‌ها! بی سر و پاها! مردارها! تخم قاتل‌ها!

وقتی این کلمات را می‌شنویم، صورت‌مان سرخ می‌شود، گوش‌های‌مان زنگ می‌زند، چشم‌های‌مان گشاد می‌شود، زانوهای‌مان می‌لرزد.»(ص 26)

اما مواجهه دوقلوها با این معضل، تکان‌دهنده است:

«ما دیگر نمی‌خواهیم سرخ شویم یا بلرزیم، می‌خواهیم به فحش‌ها و کلماتی که آزار می‌دهند عادت کنیم.

سر  میز آشپزخانه رو در روی هم می‌ایستیم و زل زده در چشم‌های هم، بدترین کلمات را به همدیگر می‌گوییم.

یکی: آشغال!

دیگری: کثافت!

همین‌طور ادامه می‌دهیم تا اینکه کلمات دیگر وارد مغزمان نمی‌شوند، دیگر حتی وارد گوش‌های‌مان هم نمی‌شوند.»

اما این تمرینِ عادت به فحش و ناسزا همه ماجرا نیست؛ آنها تصمیم به فراموشی کلمات محبت‌آمیز و گم کردن مفهوم عشق و محبت می‌گیرند:

«مادرمان به ما می‌گفت:

-عزیزانم! عشق‌های من! خوشبختی من! بچه‌های دوست‌داشتنی من!

وقتی یاد این کلمات می‌افتیم، چشم‌های‌مان پر از اشک می‌شوند. باید این کلمات را فراموش کنیم، چون حالا هیچ‌کس همچو کلماتی به ما نمی‌گوید.»(ص 27)

دوقلوها برای مقاوم کردن بدن‌شان در برابر زمین خوردن‌ها، کار سخت، کتک خوردن‌ها و سرما و گرما، یکدیگر را به شدت کتک می‌زنند، با چاقو ران و بازو و سینه‌شان را می‌برند و... تا بعد از مدتی تمرین، چیزی از ضرب و جرح و سختی حس نکنند.

خشونت و بی‌احساسی دوقلوها به جایی می‌رسد که فراتر از کشتن حیوانات و دار زدن آنها از درخت، به راحتی دست به کشتن انسان هم می‌زنند. آنها در همسایگی خانه مادربزرگ با دختری لب‌شکری آشنا می‌شوند که حضوری اندک در داستان دارد. پس از ورود سربازان به روستا، مدتی خبری از او ندارند، تا اینکه یک روز به خانه‌شان می‌روند و با جنازه لخت دختر لب‌شکری که در اثر تجاوز چند سرباز نظامی مرده است، مواجه می‌شوند. مادر علیل و بیمارش از آن دو می‌خواهد خانه را آتش بزنند و او را نیز به کام مرگ بفرستند. روایت صریح و بدون احساس کریستوف از این صحنه، به خوبی از عمق فاجعه‌ی بی‌احساسی و دوری از خوی انسانی دو پسر نوجوان حکایت می‌کند:

«با یک ضربه ریش‌تراش گلوی او را می‌بریم، بعد می‌رویم بنزین یک ماشین نظامی را با تلمبه خالی می‌کنیم. بنزین را می‌ریزیم روی دو بدن و دیوارهای کلبه. آنجا را آتش می‌زنیم و برمی‌گردیم.»(ص158)

آنها با مشاهده صحنه کشته شدن مادرشان بر اثر اصابت خمپاره، کوچک‌ترین واکنشی از خود نشان نمی‌دهند. حتی وقتی پدرشان به قصد دیدن مادر، قبر او را می‌شکافد و می‌رود، اسکلت مادرشان را به اتاق می‌برند و جمجمه و استخوان‌هایش را جلا می‌دهند و از تیر سقف آویزان می‌کنند!

و اوج تراژدی داستان آنجاست که دوقلوها با نقشه‌ای از پیش طراحی شده، پدرشان را فریب داده و از او به عنوان پیش‌مرگ خود برای عبور از مرز مین‌کاری شده استفاده می‌کنند.

«پدرمان نزدیک مانع دوم دراز به دراز افتاده است. بله راهی برای گذشتن از مرز وجود دارد: راهش این است که جلوتر از خودت کس دیگری را از آن بگذرانی. یکی از ما، کیسه پارچه‌ای را بر می‌دارد و از روی رد پاها و بعد از روی بدن بی‌حرکت پدرمان می‌رود به کشور دیگر.» (ص185)

«آگوتا کریستوف» زن است و داستان‌نویسان زن، معمولاً با نثر و قلمی زنانه و عاطفی به نگارش داستان‌های خود مبادرت می‎کنند. اما کریستوف در دفتر بزرگ، با فراست از نثر صریح، خشک و بدون پیچیدگی بهره می‌گیرد تا بتواند خشکی و سختی جنگ را با نثر خود نیز به نمایش بگذارد و این، هنر قابل تحسین نویسنده است.

«دفتر بزرگ» اگرچه شهرت قابل ملاحظه‌ای در بین آثار ضدجنگ دنیا به دست نیاورده، اما می‌توان آن را اثری متفاوت در این گونه داستانی به حساب آورد که تبعات انسانی و اخلاقی جنگ را نشانه گرفته است. گفتن و نوشتن از کشت و کشتار در جبهه‌های جنگ شاید رودررویی و تقابل انسان‌ها با یکدیگر را به تصویر بکشد، اما هنر دیگر این است که تقابل انسانیت با روح و روان و اخلاق و در یک کلام با انسانیت، مهم‌ترین پیامد جنگ‌ها نشان داده شود. کاری که آگوتا کریستوف به خوبی از عهده آن برآمده است.

احسان عابدی؛ کارشناس منابع اداره کل کتابخانه‌های عمومی یزد

 

**انتشار در ماهنامه جهان کتاب، شماره 11 و 12، بهمن و اسفند 94

رهبر دارالعباده؛ تصویری واقعی و دورنمایی جذاب از شهید صدوقی

جام جم- احسان عابدی^*: انقلاب اسلامی ایران چنان عظمتی در درون و برون خود دارد که شعاع انوار آن به هر سمت و سویی پراکنده شده است و از هر طرف که به این واقعه بزرگ قرن بیستم بنگریم، دری برای ورود به یک مبحث مهم و قابل تامل به روی ما باز می‌شود.

سیره و زندگی رهبران و پیش‌قراولان انقلاب اسلامی یکی از عرصه‌های مهم و پر راز و رمزی است که گاه می‌توان دلایل پیروزی و ماندگاری انقلاب را در دل آن جستجو کرد. البته که موفقیت انقلاب اسلامی و ایجاد آن را نمی‌توان قائم به اشخاص دانست، اما سیره و رفتار بصیرت‌گونه برخی از رهبران موثر در انقلاب، در جریان و روند حرکت نهضت تاثیرات به سزائی گذاشته است.

به جز زندگی و رفتارهای خاص رهبر کبیر انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی(ره)، اشخاص دیگری نیز ذیل رهبری ایشان به هدایت‌گری انقلاب پرداخته‌اند که آشنایی با زندگانی و سیره آنها کمک شایانی به تحلیل انقلاب اسلامی خواهد کرد.

شهید صدوقی در آیینه کتاب

شهید آیت‌الله محمد صدوقی از جمله نزدیکان به امام خمینی(ره) و هدایت‌گران موثر انقلاب بودند که شخصیت و منش خاص ایشان، محبوبیت و مقبولیت کم‌نظیری در بین انقلابی‌ها ایجاد کرده بود و اگرچه جنبه‌های حضور ایشان در استان یزد پر رنگ‌ شده، اما نقش موثر ایشان در روند انقلاب اسلامی و فرا تر از محدوده استان یزد قابل تامل و تدقیق است.

تا کنون بیش از 10 عنوان کتاب و شمار زیادی مقاله درباره شخصیت شهید صدوقی به نگارش درآمده که هرکدام با ادبیاتی خاص و با نگاه و رویکردی متفاوت به بررسی و ثبت تصویر از ایشان پرداخته‌اند. بخشی از این کتاب‌ها تحقیقی و مستند به اسناد ساواک است که بیشتر مورد استفاده محققان و علاقه‌مندان به پژوهش‌های تاریخی قرار می‌گیرد.

اما آنچه که در کنار آثار پژوهشی مهم به نظر می‌آید، کتاب‎‌هایی است که علاوه بر مستند بودن، قابل استفاده و قابل درک برای عموم مردم باشد. صرف اینکه مؤلفی زندگی‌نامه شهید صدوقی و یا هر شخصیت دیگری را با ادبیاتی تحقیقی و به صورت انشائی تهیه کند، اگرچه کار قابل تقدیری است، اما عامه مردم معمولاً ارتباط چندانی نمی‌توانند با این آثار برقرار کنند. هنر نویسندگان این است که از دل مستندات، خاطرات و آنچه که از یک شخصیت مهم بر جا مانده، با ادبیات و زبانی پرداخته شده برای فهم عموم مردم اثری گردآورند که تصویری دقیق و قابل لمس برای مخاطب ترسیم کند.

کتاب تازه منتشر شده‌ی «رهبر دارالعباده» با چنین انگیزه‌ای تدوین شده که در نوع خود درباره شهید صدوقی منحصر به فرد است. این کتاب به همت محمدعلی جعفری تالیف و در سال 94 توسط نشر خط‌شکنان انتشار یافته است.

رهبر دارالعباده چه می خواهد؟

مؤلف در بخشی از مقدمه خود نوشته است: «دل‌خواهم این بود تا تصویر این مرد را چنان واضح بسازم که دیدنش روشنا باشد در سبک زندگی ما.» یعنی هدف، ترسیم الگویی از شهید صدوقی برای سبک زندگی مخاطب است، اما چقدر این هدف محقق شده است؟!

روش کار در کتاب «رهبر دارالعباده»، کوتاه‌نگاری‌های پیوسته از خاطرات و مستندات شهید صدوقی به انضمام تصاویر ایشان است. این کوتاه‌نگاری‌ها گاه به دو سطر تمام می‌شود و گاه یک صفحه را به خود اختصاص می‌دهد. زبان کتاب، صمیمی و بدون تکلف است و مخاطب به خوبی می‌تواند در هر بخش با شخصیت شهید صدوقی ارتباط برقرار کند.

نکته قابل تحسین در نگارش کتاب این است که بیشتر متون، خواننده را به تفکری هرچند کوتاه وا می‌دارد و او را برای لحظه‌ای هم که شده درگیر رفتار شهید صدوقی می‌کند. به عنوان مثال در صفحه 63 می‌خوانیم:

«دکتر شیبانی، مهندس بازرگان و دکتر سحابی آمده بودند یزد. از آقای صدوقی پرسیدند:

• در حالی که شاه ارتش قوی و سلاح دارد، چطور مبارزه کنیم؟
• با همان نیرویی که موسی با فرعون و ابراهیم با نمرود جنگید.»

در این نوشته کوتاه، مخاطب هم به قدرت استدلال و اتکای شهید صدوقی به نصرت الهی پی می‌برد و هم یکی از گره‌های فکری مبارزات زمان انقلاب برایش باز می‌شود که مبارزان چگونه با دست خالی و با ایمان به یاری خداوند، رژیم شاه را از پا درآوردند. علاوه بر این، تفاوت دیدگاه دو طیف فکری موثر در انقلاب اسلامی مشخص می‌شود و...

نکته دیگری که کتاب «رهبر دارالعباده» در شخصیت شهید صدوقی برجسته کرده است، صراحت و شجاعت شهید در مبارزه و مقابله با رژیم شاه است. خصوصیتی که البته از قدیم تاکنون درباره ایشان نقل و روایت شده، اما شاید در این کتاب به گونه‌ای خاص و ویژه‌تر پرداخته شده است.[1]

اما مؤلف کتاب چقدر در تحقق هدف خود، یعنی ترسیم الگوی سبک زندگی برای مخاطب موفق بوده است؟ چند درصد از محتوای کتاب بیان کننده سبک زندگی شهید صدوقی است؟

اساساً شخصیت شهید صدوقی و سیره ایشان به عنوان یکی از رهبران انقلاب، می‌تواند الگوی خوبی برای فعالان فرهنگی، اجتماعی و سیاسی باشد. اما این شخصیت خاص چقدر می‌تواند الگوی سبک زندگی مردم عامه هم باشد؟ و اگر الگو هست، در این کتاب به چه میزان خصوصیات الگویی ایشان برای سبک زندگی مردم عامه پرداخته شده است؟

عمده مطالب کتاب رهبر دارالعباده، سیره شهید صدوقی در مبارزات انقلابی و سیاسی است و مقدار اندکی نیز مطالب مرتبط با سبک زندگی شخصی ایشان دیده می‌شود. بنا بر این، اگر آن‌گونه که مؤلف اشاره کرده، هدف کتاب ترسیم یک الگو برای سبک زندگی باشد، این الگو برای خواص جامعه است و عامه مردم را بهره چندانی از آن نیست. هدف برای خواص تحقق یافته، اما برای عوام خیر! مگر اینکه منظور نویسنده از «ما» طیف خاصی از جامعه بوده باشد.

چند نکته از کتاب

اما نکات و ابهاماتی نیز درباره ساختار و نگارش کتاب به نظر می‌رسد که به صورت خلاصه مطرح می‌شود:

-اگرچه هدف مؤلف تاریخ‌نگاری نبوده، اما اشاره به تاریخ و زمان وقوع برخی اتفاقات برای خواننده‌ ضروری است. برای مثال، در صفحه 6، سال مهاجرت به اصفهان و بازگشت از آنجا، در صفحه 9، سالی که به قم رفت، در صفحه 20، تاریخ سخنرانی و...

- پرش‌های زمانی روایات نیز به یک‌باره و گاه ابهام آفرین است. مثلاً در اولین قطعه در صفحه 6 نوشته شده «از نوادگان شیخ صدوق بود» و در قطعه بعدی نوشته «بیست ساله شده بود». یا صحبت از بازگشت شهید صدوقی از اصفهان به یزد است که بلافاصله سخن از حضورش در قم به میان می‌آید. مگر اینکه واقعاً اطلاعاتی از این دوره‌های زمانی موجود نباشد.

علاوه بر این، در یک مورد توالی زمانی نیز رعایت نشده که گمان نگارنده این سطور بر اشتباه در صفحه‌آرائی است. آنجا که صحبت از سال 41 و انجمن‌های ایالتی و ولایتی است، ناگهان در صفحه بعد با تاریخ «سیزده محرم 57» مواجه می‌شویم. مطالب صفحه بعد (صفحه 25) هم ظاهراً مربوط به سال‌های پیروزی انقلاب است، اما در صفحه بعد مجدداً مباحثی مربوط به سال 42 و تبعید امام خمینی(ره) نوشته شده است.

-روال کتاب بر این است که مرجع نقل قول‌ها و خاطرات درج نشود و به صورتی مطالب مطرح شود که اصالت با موضوع باشد نه گوینده. اما برخی موارد، ناگزیر نیاز به ذکر مرجع و منبع دارد و اگرچه منابع در پایان به صورت کلی درج شده، با این حال می‌توانست در پانویس صفحه و یا با ارجاع به پایان کتاب مشخص شود. به عنوان مثال صفحات 9، 16، 17، 29 و...

- به نظر می‌رسد برخی خاطرات اهمیت چندانی برای درج در کتاب نداشته است. مثلاً در صفحه 65 می‌خوانیم: «اگر بین سخنرانی چیزی یادش می‌آمد از پشت بلندگو صدایمان می‌زد. باید از بین مردم خودمان را می‌رساندیم کنار منبر. حرفش را به ما می‌گفت و دوباره سخنرانی را ادامه می‌داد.»

موارد دیگری هم مثل گزارش ساواک از نامه شخصی از اتریش به شهید صدوقی(صفحه33)، خاطره‌ای بدون نام درباره نامه‌نگاری یک دانشجو با شهید(صفحه29) چندان حائز اهمیت به نظر نمی‌رسند.

از سوی دیگر، خاطرات مشهور دیگری مثل حضور ایشان در منطقه زلزله‌زده طبس، جریان نام‌گذاری میدان مجاهدین، تعویق زمان نماز جماعت ماه رمضان مسجد حظیره برای مقابله با توطئه رژیم پهلوی و... در کتاب ذکر نشده است.

-هرچقدر صفحه‌آرائی و طرح جلد کتاب جالب و زیباست، اما قطع خشتی کتاب چندان جذاب به نظر نمی‌رسد. شاید علت کوچکی قطع کتاب به کم بودن متن بستگی داشته باشد.

البته مواردی از این دست قطعاً از ارزش کتاب نمی‌کاهد و صرفاً نقدی است بر ساختار کتاب که شاید در چاپ‌های بعدی مورد توجه نویسنده و ناشر قرار گیرد.

در مجموع باید اذعان کرد که کتاب «رهبر دارالعباده» تصویری خوب و واقعی و دورنمایی جذاب از شخصیت شهید صدوقی به مخاطب نشان می‌دهد. البته ذکر این نکته هم لازم است که سال‌ها قبل از این، کتاب «روزی خواهم خفت؛ برای همیشه» توسط شمسی خسروی و انتشارات سوره مهر منتشر شده که آن کتاب نیز با یک روایت داستانی جذاب، زندگی شهید صدوقی را به نگارش در آورده که آن کتاب نیز ارزش ادبی و تاریخی خوبی دارد و تصویری مفصل‌تر و همراه با رویدادهای مهم انقلاب اسلامی در یزد برای مخاطب عرضه می‌کند. حتی به نظر می‌رسد نوع پرداخت آن کتاب و داستانی بودن روایت آن به مراتب جذاب‌تر از کتاب «رهبر دارالعباده» است.

کتاب «رهبر دارالعباده» منبع خوبی برای آشنایی نسل جوانی است که شهید محراب، حضرت آیت‌الله صدوقی را ندیده‌اند و ذهنیت‌شان از این مرد با بصیرت، نام‌هایی بر خیابان‌ها و کوچه‌ها و میادین و... است. البته که خواص و فعالان فرهنگی و اجتماعی نیز می‌توانند الگوی مناسبی از شهید صدوقی در این کتاب بیابند.
 

*-کارشناس منابع اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان یزد

 

---

_[1] -رهبر معظم انقلاب درباره شجاعت شهید صدوقی فرموده‌اند: «از جمله خصوصیات مرحوم آیت‌الله صدوقی که ایشان را در حرکات انقلابی به صورت فرد مؤثری در می‌آورد، شجاعت آن مرد بود.»

انقلاب و کتاب هایش: ظهور و سقوط سلطنت پهلوی

یکی از کتاب‌های خواندنی و پرمخاطب در زمینه شناخت رژیم پهلوی و شخصیت محمدرضا شاه، کتاب «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» است که به خاطرات حسین فردوست هم معروف شده است.

رضاخان برای تحصیل محمدرضا یک کلاس مخصوص تشکیل می‌دهد و حسین فردوست، کسی بود که رضاخان او را برای دوستی و همکلاسی خاص پسرش انتخاب می‌کند و حتی او را همراه ولیعهد به سوئیس برای تحصیل می‌فرستد.

فردوست تا آخرین روز حکومت پهلوی صمیمی‌ترین دوست شاه شناخته می‌شد؛ تا جایی که حق داشت با شاه و ملکه بر سر یک میز غذا بخورد و محرمانه‌ترین اسرار محمدرضا در مخفیانه‌ترین ارتباطات او را بداند. او به مقام ریاست دفتر ویژه اطلاعات محمدرضا شاه هم رسید.

پس از سقوط شاه، فردوست دستگیر شد و به دنبال یک بازجویی مفصل، بیش از 1500 صفحه خاطرات خود را نوشت و پرده از اسرار حکومت شاه و ارتباط‌های آن با انگلیس و آمریکا برداشت. این خاطرات در بین سال‌های 1363 تا 1366 نوشته شده است.

با کوشش عبدالله شهبازی از روی دست‌نوشته‌های فردوست، کتابی با عنوان «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» تهیه و تدوین شد که اولین بار در دهه فجر سال 1369 توسط موسسه اطلاعات و موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی  منتشر گردید.

کتاب خاطرات فردوست از دوره‌ی کودکی محمدرضا تا روزهای آخر حکومت پهلوی را با جزئیات جذاب و روان بیان کرده و در ویرایش آن نیز تلاش شده تا از هرگونه جهت‌گیری سیاسی خودداری شود.

این کتاب جلد دومی نیز دارد که البته اغلب توضیحات و معرفی شخصیت‌هایی است که از آن‌ها در جلد اول نام برده شده و براساس اسناد به‌صورت مستقل در جلد دوم ارائه شده است که نقش مکمل خاطرات را دارد.

همچنین خاطرات فردوست از معدود مدارک موجود در خصوص زندگی و مرگ «ارنست پرون» عضو سوئیسی دربار است که به دلیل شایعات فراوانی که درباره‌ی او وجود داشت و نقشی که در اداره‌‌ی شاه ایفا می‌کرد، شهرت یافته بود.

اطلاعات کتاب «ظهور و سقوط سلطنت پهلوی» کمک شایانی به شناخت بهتر از شخصیت و روش حکومتداری محمدرضا شاه می‌کند.

انقلاب و کتاب هایش: سال های بنفش

از بین معدود رمان‌هایی که با رنگ و بوی انقلاب اسلامی نوشته شده است، می‌توان به رمان «سال‌های بنفش» اثر ابراهیم حسن بیگی اشاره کرد که سال‌ها از انتشار آن می‌گذرد.

سال‌های بنفش داستان پسری روستایی است به نام علی که در حوالی بندر شاه (بندر ترکمن فعلی) زندگی می کنند. علی که کلاس پنجم دبستان تحصیل می‌کند، با روحانی جوانی به نام سید رسول که به روستای آنها، خواجه نفس تبعید شده، آشنا می‌شود. پدر علی، اوستاابوالحسن مردی متدین و از معدود خانواده‌های شیعه در روستایشان است که علی‌رغم دیگران، از ارتباط پسرش با سیدرسول جلوگیری نمی‌کند و همین ارتباط و رفت و آمد، علی را به تدریج وارد فعالیت‌های سیاسی می‌کند، تا آنجا که رسماً یکی از مبارزین علیه حکومت پهلوی شده و توسط ساواک دستگیر و به 15 سال حبس محکوم می‌شود.

داستان شروع  مهیجی دارد و همین تهییج، خواننده را تا انتهای داستان می‌کشاند. گرچه در صفحات ابتدایی، جملات کوتاه پی در پی، مکث در خوانش را زیاد می‌کند.

داستان سال‌های بنفش داستانی پرحادثه و پر شخصیت است. از حدود 30 شخصیت در این داستان نام برده می شود که البته 7 شخصیت نقش پررنگ تری دارند. اما این تعدد شخصیت مخاطب را گیج نمی کند.

شخصیت اصلی داستان از لحاظ فنی «علی» است. اما حضور پررنگ سیدرسول، گاه تداخلی در تشخیص شخصیت اصلی بوجود می‌آورد. همچنان‌که در مقطعی، شیرین محمدی پررنگ می‌شود.

داستان سال‌های بنفش جزو داستان‌های انقلاب محسوب می‌شود و از لحاظ فنی، رمان سیاسی است. یکی از بهترین راه‌های صدور انقلاب اسلامی، هنر و ادبیات است. حوزه‌ای که نویسندگان متعهد ما باید بیش از وضعیت فعلی به آن بپردازند. داستان سال‌های بنفش گرچه در سطح مطلوب داستان نگاری انقلاب نیست، اما موضوع و درونمایه آن می‌تواند برای خلق آثار بهتری مورد توجه قرار گیرد.

----------------------------

پی نوشت: نقدی که سال ها پیش بر رمان سال های بنفش نوشتم را اینجا بخوانید.

انقلاب و کتاب هایش: دایره المعارف انقلاب اسلامی

در چند دهه گذشته دایره المعارف نویسی موضوعی به یکی از کارویژه‌های محققان و پژوهشگران با تجربه تبدیل شده تا تعاریف مشخصی برای واژه‌ها و مداخل موجود در یک موضوع و رشته خاص ثبت شود. این اقدام کمک شایانی به سایر محققان و علاقه‌مندان به آن حوزه و رشته می‌کند تا اطلاعات جامع و رسمی از کلیدواژه‌های مورد نظر خود را بیابند و معمولاً تا سال‌های سال دایره المعارف‌های موضوعی ثابت و قابل استفاده خواهد ماند.

در زمینه انقلاب اسلامی ایران نیز به همت دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری، از سال 79 کار تهیه دایره المعارف انقلاب اسلامی ویژه نوجوانان در دستور کار قرار گرفته و تاکنون 3 جلد از آن تدوین و منتشر شده است.

حوزه هنری تهیه این دایره المعارف را با هدف آشنا کردن گروه‌های سنی نوجوان و جوان با مفاهیم انقلاب، گروه‌های مبارز، شخصیت‌ها، رویدادها و زمان‌هایی که به نحوی با این پدیده مرتبط بودند، تعریف کرد و با دعوت از جمعی از محققان حوزه تاریخ، کار تهیه مداخل را شروع کرد. در مجموع ۸۷۰ مدخل برای این دایره المعارف احصاء شده که دایره زمانی آ ازن سال ۱۳۴۰ شروع می‌شود.

اولین جلد این مجموعه سه جلدی در سال 1384 منتشر شد که مجموعه‌ای مصور و با کیفیت است و مورد استقبال نیز واقع شده است.

جلد دوم نیز در سال 1389 منتشر شد و اخیراً بازار نشر، شاهد انتشار جلد سوم و آخر آن بود.

ویژگی اصلی این کتاب، زبان ساده، اما علمی و غیرشعاری و متناسب با فهم و درک نوجوانان و جوانان است. علاوه بر این، مصور بودن کتاب و استفاده از تصاویر ناب و دیدنی انقلاب، جذابیت کتاب را برای این قشر بیشتر کرده است.

البته سادگی تعاریف باعث نمی‌شود بزرگسالان نتوانند از آن بهره‌مند شوند و قطعاً جذابیت کتاب برای آنها نیز ملموس است.

از دل این دایره المعارف سه جلدی می‌توان تاریخ پر فراز و نشیب نهضت امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی را استخراج کرد و با شخصیت‌هایی که به نوعی در روند نهضت و پیروزی یا حتی سنگ اندازی در مسیر انقلاب اسلامی سهیم بوده‌اند، آشنا شد.

دایره المعارف انقلاب اسلامی منبع جامع، مفید و مناسبی برای آشنایی با انقلاب اسلامی است که اگرچه ویژه نوجوانان و جوانان منتشر شده، اما محدود به این قشرها نیست و می‌تواند مورد مطالعه همگان قرار گیرد.

این کتاب در 3 جلد و زیر نظر دفتر ادبیات انقلاب اسلامی وتوسط انتشارات سوره مهر منتشر شده است.

انقلاب و کتاب هایش: خاطرات عزت شاهی

یکی از راه‌های آشنایی با انقلاب اسلامی و مراحل وقوع و سختی‌ها و مسیر پرپیچ و خم آن، مطالعه خاطرات مبارزان انقلاب است. مبارزانی که از سال‌ها قبل از انقلاب خود را در معرکه خطرناک و مجاهدانه نهضت امام خمینی(رحمه الله علیه) انداختند و طعم مباره را چشیدند.

از جمله کتاب‌های خاطرات مطرح و جذاب مبارزان انقلابی، کتاب «خاطرات عزت شاهی» است.

این کتاب مجموعه‌ای از خاطرات شخصیتی اسطوره‌ای به نام «عزت الله شاهی» است که پس از چند سال مبارزه سخت علیه شاه، توسط ساواک دستگیر و زندانی می‌شود. عمده خاطرات عزت شاهی مربوط به دوران بازداشت و شکنجه در زندان‌های رژیم پهلوی است که از او اسطوره مقاومت در برابر شکنجه‌های ساواک ساخته و او را به عنوان یکی از نمادهای مقاومت در انقلاب اسلامی شناسانده است.

عزت شاهی از معدود مبارزانی است که بعد از انقلاب اسلامی هیچ پست و مقامی نگرفت و به زندگی عادی و معمولی خود ادامه داد و این، عاملی برای اخلاصش در روایت خاطرات است. او که بعد از انقلاب نام خانوادگی خود را به «مطهری» تغییر داده، بی‌پروا و بدون رودربایستی دیده‌ها و شنیده‌های خود را از شخصیت‌ها و جریانات مهم سیاسی در دوران پیروزی انقلاب اسلامی و مخصوصاً در زندان تعریف می‌کند.

خاطرات عزت شاهی در 13 فصل تنظیم شده است که گاهی تحلیل و تفسیر است و گاهی روایت افکار متناقض برخی شخصیت‌ها. بعضی جاها خنده دار است و البته مواقع بسیاری هم انعکاس درد و آزار شکنجه‌های ماموران ساواک در زندان.

شرایط زندان و بازداشت او و شکنجه‌هایی که ماموران سنگدل ساواک نسبت به او اعمال می کرده‌اند، واقعاً تکان‌دهنده و عجیب است؛ و عجیب‌تر از شکنجه‌ها، مقاومتی است که عزت از خود نشان می‌دهد و تحت هیچ شرایطی عزت خود را برای کاهش درد و شکنجه معامله نمی‌کند و کفر ساواکی ها را در می‌‌آورد.

اما اگرچه خاطرات عزت شاهی به خودی خود خواندنی و ارزشمند است، نباید و نمی‌توان نقش تدوین‌گر کتاب یعنی «محسن کاظمی» را در موفقیت کتاب نادیده گرفت.

کاظمی یکی از صاحب نظران و محققان موفق کشور در عرصه تاریخ شفاهی است. او برای تدوین و انتشار کتاب خاطرات عزت شاهی سال‌ها تحقیق و پژوهش درباره افراد و گروه‌ها انجام داده و حتی گاه با وابستگان به رژیم پهلوی در خارج از کشور تماس گرفته و اطلاعات کسب کرده است! وی گفته است: «من در این کتاب مخاطب را خواننده 40 سال بعد تصور کردم که از وقایع گذشته تصوری ندارد. لذا تلاش کردم شخصیت‌ها را تا حد امکان گویا کرده و برای این کار از اسناد و مطبوعات استفاده کردم.»(+)

استقبال مردم از کتاب خاطرات عزت شاهی به گونه‌ای بوده که در طول 9 سال و تا تیرماه 94، انتشارات سوره مهر 21 نوبت آن را تجدید چاپ کرده است.

خود آقای عزت شاهی درباره دیدارشان با رهبر انقلاب می‌گوید: «مقام معظم رهبری از این کتاب بسیار تقدیر کرده و این کتاب را به شهری تشبیه کرده‌اند که اکنون از زیر آوار بیرون آمده و مردم متوجه شوند که در این جا هم شهری بوده.»(+)

کتاب خاطرات عزت شاهی کتاب بسیار ارزشمندی در حوزه خاطرات انقلاب است که مطالعه آن نسل جوان را با پرده‌هایی واقعی و متفاوت از انقلاب اسلامی آشنا خواهد کرد.

روش های رهائی از تعقیب در شهرها

در بین کتاب‌های انبار، کتابی دیدم کوچک و قدیمی با عنوانی جالب!

«روش‌های رهائی از تعقیب در شهرها» از سازمان آزادیبخش فلسطین (فتح) که خرداد سال 1357 توسط انتشارات حجر منتشر شده است.

آموزش‌های جالبی درباره فرار از دست ماموران امنیتی و نظامی ارائه کرده که البته برخی از آن روش‌ها حالا دیگر قدیمی شده است، اما اطلاعات کلی و الگوهای فراری که پیشنهاد می‌کند، شاید همچنان قابل استفاده باشد!

زمان انتشار کتاب قبل از پیروزی انقلاب است و البته مشخص است که به نام سازمان آزادیبخش فلسطین منتشر شده اما مخصوص مبارزان انقلابی ایران چاپ شده است. حتی چیزی که گمان انتشار کتاب را به جریان سازمان مجاهدین خلق متمایل می‌کند، استفاده از واژه «مجاهد» برای کسی  است که قرار است آموزش ببیند.

البته نکته‌ای که برایم جالب‌تر است، این است که این کتاب قبل از انقلاب و با اسم ناشر و حتی با قیمت پشت جلد 20 ریال منتشر شده است. آیا واقعا اجازه انتشار داشته؟ آیا مخفیانه و زیرزمینی توزیع می‌شده؟

درباره انتشارات حجر جستجو کردم. ظاهراً بعد از انقلاب تا سال 62 تنها 8 عنوان کتاب منتشر کرده و بعد از آن هم اطلاعاتی از آن در دسترس نیست. 

نگرشی بر آراء و اندیشه‌های پائولو کوئلیو

نگرشی بر آراء و اندیشه‌های پائولو کوئلیو/نویسنده: محمدتقی فعالی/انتشارات سازمان ملی جوانان/ 294 صفحه

یکی از نویسندگانی که در دوره‌ای آثارش جزو پرطرفدارترین کتاب‌ها در کتابخانه‌های عمومی بوده، پائولو کوئلیوی برزیلی است. این نویسنده که آثارش به یک‌باره در دنیا شهرت پیدا کرد و در تیراژ بالایی به فروش رفت، شخصیت مرموز و قابل تاملی دارد. نهاد کتابخانه های عمومی کشور  خرید و توزیع کتاب‌های کوئلیو در کتابخانه‌ها را از دستور کار خود خارج کرده و نگاه مثبتی به آثار این نویسنده ندارد. قطعاً کتابداران ما با مراجعینی مواجه می‌شوند که متقاضی کتاب‌های کوئلیو هستند و در صورت نبودن کتاب، دلیلش را از کتابدار می‌پرسند.

از آنجا که معتقدیم کتابدار، مشاور امین جامعه در تغذیه فکری و مطالعاتی است، انتظار می‌رود با شناخت افکار و جریانات انحرافی حوزه اندیشه و کتاب و مخصوصاً فرقه‌های شبه عرفانی نوظهور، بتواند وظیفه ذاتی‌اش را در ارائه کتاب به مراجعین انجام دهد.

کتاب «نگرشی بر آراء و اندیشه‌های پائولو کوئلیو» اثر محمدتقی فعالی، منبع خوبی برای شناخت افکار و اعتقادات این نویسنده است. آقای فعالی سعی کرده با نگاهی عمیق و واقع‌بینانه، معانی نظری و فکری نحله‌های نوظهور معنوی را که از شرق یا غرب در دو دهه اخیر به کشور وارد شده‌است، بررسی کرده و ابعاد آن را موشکافی کند.

کتاب در سه فصل تنظیم شده است. فصل اول به زندگی‌نامه، آثار و عوامل تأثیرگذار در آثار پائولو کوئلیو نظر دارد. در این فصل می‌خوانید که چرا کوئلیو 3 بار در بیمارستان روانی بستری شده است!

 در فصل دوم کتاب‌های مختلف او معرفی و مورد بررسی قرار گرفته‌است و فصل سوم، با رویکرد انتقادی، مبانی مؤلفه‌ها و شاخصه‌های تفکر پائولو کوئلیو را تبیین شده و سعی دارد کاستی‌ها و آسیب‌های اندیشه‌های وی را مشخص سازد.

جالب است بدانید کوئلیو عضو هیأت مدیره مرکز صلح شیمون پرز، رییس رژیم صهیونیستی است.

 برخی از عنوان‌های مطالب کتاب عبارت‌اند از: دوران کودکی؛ روزگار بعد از کودکی، سه بار زندان؛ ازدواج‌ها و طلاق‌های پیاپی؛ عوامل تأثیرگذار بر کوئلیو؛ مذهب کوئلیو؛ انتقادهایی به کوئلیو؛ جراید کوئلیو؛ پلورالیسم دینی؛ تناسخ؛ نشانه‌شناسی و ...

لازم به ذکر است که این کتاب یکی از کتاب‌های مجموعه هشت جلدی است که با عنوان کلی «جنبش‌های نو ظهور معنوی» منتشر شده است. هر کدام از این هشت جلد با عنوانی خاص به زیور طبع آراسته شده و منبع خوبی برای تحقیق در عرفان‌های انحرافی است.

کتاب نگرشی بر آراء و اندیشه‌های پائولو کوئلیو در بیشتر کتابخانه‌های عمومی موجود است. با مطالعه این کتاب، می‌توانید درباره تاثیرات مطالعه کتاب‌های این نویسنده برزیلی قضاوت کنید.

قفسه بصیرت

پس از فتنه بزرگ‌سال ۸۸ برخی از نویسندگان و محققان دست به نگارش کتاب‌هایی زدند که در ابعاد مختلف و از جنبه‌های گوناگون، فتنه و حوادث سال ۸۸ را ثبت و تحلیل کند. مجموع این کتاب‌ها به چند دسته کلی قابل‌تقسیم است. در این نوشتار، سعی می‌شود مهم‌ترین کتاب‌هایی که درباره فتنه منتشرشده به تفکیک موضوع معرفی گردد.

الف- سخنان رهبر انقلاب و فتنه ۸۸

بیانات راهگشای رهبر معظم انقلاب در ایام فتنه و پس‌ازآن، موضوع چندین عنوان کتاب درباره فتنه شد. از مهم‌ترین این کتاب‌ها می‌توان عناوین زیر را نام برد:

۱- «کالبدشکافی فتنه هشتادوهشت»: نمودار درختی بیانات رهبر معظم انقلاب در مورد حوادث قبل و بعد از انتخابات دهم ریاست جمهوری است که برای مرور گذرا و کلی بسیار مناسب است. این کتاب از سوی موسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی و دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی منتشر شده است.

۲- «نقشه‌ی راه»: در این کتاب ۸۸ قطعه از بیانات مقام معظم رهبری درباره‌ی نقش بصیرت در فتنه ۸۸ مطرح‌شده که محمدمهدی کوثری آن را تألیف و مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر کرده است.

۳- «وظایف در شرایط فتنه»: این کتاب شامل ۲۲۰ وظیفه‌ی تصریحی و ۸۷ وظیفه‌ی استنباطی در رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی است که متناظر با فتنه باید مدنظر اهل بصیرت باشد.تهیه‌کننده و ناشر این کتاب موسسه فرهنگی هنری قدر ولایت است.

۴- «نقشه نقش بر آب»: این کتاب توسط دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای منتشر شده و مروری بر بیانات رهبر معظم انقلاب در فتنه ۸۸ است.

ب- فتنه

۵- «موج فتنه؛ از جمل تا جنگ نرم»: این کتاب با تکیه و تأکید بر سخن و سیره امام علی (ع) ابعاد گوناگون بحث فتنه را به اختصار می‌کاود، از منابع مفید در موضوع فتنه شناسی و جنگ نرم است و یکی از کتاب‌هایی است که بارها تجدید چاپ شده است. مؤلف کتاب احمد حسین شریفی و انتشارات کانون اندیشه جوان آن را منتشر کرده است.

‏۶- «نظریه فتنه»: در این کتاب روح‌الله حسینیان چارچوبی نظری راجع به فتنه مطرح کرده و با بررسی فتنه‌های صدر اسلام و فتنه سال ۸۸ تلفیقی تحقیقی درباره نظریه فتنه از بعد دینی و سیاسی بیان کرده است. ناشر کتاب نظریه فتنه مرکز اسناد انقلاب اسلامی است.

۷- «تیغ دو دم: نگاهی تاریخی-تحلیلی به فتنه از صدر اسلام تا روزگار معاصر»: این کتاب مجموعه مقالاتی درزمینهٔ سیره پیامبر اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) در مواجهه با فتنه و فتنه‌گران است که با توجه به برخی از حوادث صدر اسلام نوشته شده است. مولف آن مهدی همازاده‌ابیانه و ناشرش دفتر نشر معارف است.

ج- وقایع انتخابات و اسناد

۸- «روزشمار ۸ ماه نبرد مقدس»: این کتاب ارزشمند مجموعه حوادث دوم خرداد ۸۸ تا بهمن ۸۸ را بر اساس اخبار خبرگزاری‌های انقلابی و ضدانقلاب تدوین کرده و درواقع تاریخ ۸ ماه حوادث مختلف فتنه را ثبت و ضبط کرده است. تدوین این کتاب به عهده امیرحسین ثابتی بوده و مرکز اسناد انقلاب اسلامی آن را منتشر کرده است.

۹- «مطالبات غیرقانونی»: این کتاب با موشکافی رخدادهای قبل و بعد از انتخابات سال ۸۸، طرح جالبی ازآنچه رخ داد را ارائه می‌کند. بررسی وقایع قبل از انتخابات از دوران اصلاحات و وقایع مربوط به ۱۸ تیر آغاز می‌شود و تا دوران انتخابات استمرار می‌یابد. کتاب مطالبات غیرقانونی را نیز موسسه فرهنگی هنری قدر ولایت روانه بازار کرده است.

۱۰- «شنبه پس از انتخابات»: این کتاب به روزشمار سخنان و مواضع نامزدها درباره قانون‌گرایی و میزان پایبندی آن‌ها به این صحبت‌ها، قبل و پس از انتخابات پرداخته و منبع خوبی برای آشنایی با تناقض‌های فتنه گون قول و فعل نامزدهای شکست‌خورده انتخابات است. محمد سعید کاوه این کتاب را تألیف و مرکز اسناد انقلاب اسلامی‏ آن را ‏چاپ کرده است.

د- تحلیل گفتمان وقایع سال ۸۸

۱۱- «جامعه‌شناسی ۲۲ خرداد»: این کتاب که نوشته پرویز امینی است، تحلیل جامعی را از حوادث، تهدیدها و فرصت‌های سال ۸۸ در قالب محتوای جامعه‌شناسی سیاسی ارائه می‌دهد و منبع مناسبی برای تحلیل جامعه‌شناسانه فتنه برای فعالان فرهنگی است. ناشر این کتاب، فرهنگ اندیشه است.

۱۲- «شورش اشرافیت بر جمهوریت»: این کتاب تلاش دارد ریشه‌های ایدئولوژیک، سیاسی و اجتماعی حوادث پس از انتخابات را بررسی کند و یکی از جدی‌ترین کتاب‌هایی است که در دوران پس از انتخابات دست به تحلیل وقایع بر اساس تئوری‌های علوم انسانی و روش‌شناسی تحلیل گفتمان زده است. نویسنده این کتاب حمیدرضا اسماعیلی است.

۱۳- «کالبدشکافی فرهنگی فتنه ۸۸»: حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید محمدمهدی میرباقری ازجمله اساتید گفتمانی جبهه فرهنگی انقلاب است که تحلیل‌های خود از فتنه را با رویکردی فرهنگی در کتاب کالبدشکافی فرهنگی فتنه ۸۸ مطرح نموده و به تحلیل وقایع، علت‌یابی و ثمرات آن‌ها در قالب این کتاب پرداخته است. موسسه کتاب فردا ناشر این کتاب ارزشمند است.

هـ- ادبیات و طنز

۱۴- «مسئله بیست و دوم خرداد نبود، مسئله بیست و دوم بهمن بود»: مجموعه اشعار شاعران انقلابی مانند علی معلم دامغانی، علی‌رضا قزوه، مرتضی امیری اسفندقه و… درباره فتنه سال ۸۸ که توسط علی‌محمد مؤدب و کاظم رستمی گزینش شده است. دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی ناشر این کتاب است.

۱۵- «جنبش سبز مخملی»: این مجموعه طنز تلاشی است برای به تصویر کشیدن فعالیت عده‌ای برای اجرای ۱۹۸ دستور انقلاب مخملی که از سوی پدر کودتاچیان مخملی در جهان یعنی جین شارپ صادر شده است. کاریکاتورهای کتاب اثر مازیار بیژنی است که نوشته‌های حسین قدیانی آن‌ها را همراهی می‌کند.

۱۶-«نه ده»: حسین قدیانی یکی از نویسندگانی بود که در ایام فتنه با قلم توانای خود به نگارش متون انقلابی و جذاب درباره فتنه و فتنه گران می‌پرداخت و مورد استقبال عجیب مردم واقع می‌شد. مجموعه/دل نوشته‌های وی درباره فتنه و حماسه نهم دی در قالب کتاب «نه ده» منتشر شده است.

۱۷- «آرکیو ۸۸»: عنوان کتاب دیگری است از حسین قدیانی که به‌مرور فتنه به زبان طنز می‌پردازد. این کتاب نیز موردتوجه علاقه‌مندان به ادبیات طنز انقلابی قرار گرفت.

۱۸- «عاشورای اغتشاش»: این کتاب دربردارنده مجموعه ۳۲ داستانک و داستان کوتاه برگزیده آثار جشنواره داستان فتنه ۸۸ است که توسط رحیم مخدومی جمع‌آوری و انتشارات رسول آفتاب آن را منتشر و روانه بازار کتاب کرده است.

* منتشر شده در ویژه نامه یزد روزنامه جام جم